موارد پرداخت دیه از بیت‌المال کدام‌اند؟

تعریف دیه

دیه در لغت به معنای رد کردن می‌باشد. مطابق با تعریف قانونگذار در قانون مجازات اسلامی، دیه به مالی می‌گویند که در شرع مقدس اسلام به جهت ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت و یا ایراد جنایت عمدی در مواردی که بنا به هر علتی امکان قصاص وجود ندارد، پرداخت می‌گردد (مستنبط از ماده 448 قانون مجازات اسلامی). علی‌الاصول مرتکب جرم مسئول پرداخت دیه می‌باشد اما گاهی اوقات بنا به تصریح قانونگذار، دیه از سوی عاقله (عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و‌ مادری به ترتیب طبقات ارث وفق ماده 468 قانون مجازات اسلامی) یا بیت‌المال پرداخت خواهد شد. در مقاله حاضر که توسط گروه وکلای عدالت سرا تحریر یافته است سعی می‌گردد به تفصیل در خصوص موارد پرداخت دیه از بیت‌المال پرداخته شود.

مطلب مرتبط: دیه چیست؟ به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد؟

موارد پرداخت دیه از بیت‌المال

مطابق با مندرجات موجود در قانون مجازات اسلامی، در برخی موارد، دیه می‌بایست توسط بیت‌المال پرداخت شود. فلذا پرداخت دیه از بیت‌المال تحت موارد مشخصی انجام می‌گیرد که توسط قانونگذار بیان گردیده است. این موارد عبارت‌اند از:

1) در فرضی که در مقابل حمله و تهاجم دیوانه، دفاع مشروع صورت بگیرد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌گردد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که در موارد دفاع مشروع، دیه نیز ساقط می‌شود مگر آنکه دفاع در مقابل حمله دیوانه باشد که در این‌صورت دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد. (مستند به تبصره 3 ماده 156 قانون مجازات اسلامی)

2) یکی از موارد پرداخت دیه از بیت‌المال، احراز اشتباه قاضی پرونده در زمان صدور حکم می‌باشد. بنابر تجویز قانونگذار در ماده 486 قانون مجازات اسلامی، هرگاه پس از اجرای حکم قصاص، حد یا تعزیری که باعث قتل یا صدمه بدنی شده است، پرونده مجدداً مورد رسیدگی قرار گیرد و مشخص شود که حکم به اشتباه صادر شده است، پرداخت دیه از بیت‌المال خواهد بود. حال اگر ثابت شود که عمد یا تقصیر قاضی صادرکننده حکم قطعی در صدور رای تاثیر داشته است، وی ضامن می‌باشد و به بازگرداندن دیه از بیت‌المال و قصاص یا تعزیر محکوم خواهد شد.

3) یکی دیگر از موارد پرداخت دیه از بیت‌المال معطوف به زمانی است که مرتکب جرم دارای عاقله (خویشاوندان ذکور نسبی پدر مادری یا پدری) نباشد و یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی قادر به پرداخت دیه در مهلت مقرر قانونی نباشند، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت‌المال پرداخت خواهد شد. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نمی‌باشد. (مستند به ماده 470 قانون مجازات اسلامی)

4) در جنایات خطای محض و شبه عمدی در صورتی که به جهت فرار یا مرگ مرتکب جرم، دسترسی به وی وجود نداشته باشد، در ابتدا می‌بایست دیه از مال او اخذ شود اما اگر اموال وی کفایت ننموده یا اصلاً اموالی نداشته باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد. (وفق مواد 474 و 475 قانون مجازات اسلامی)

لازم به ذکر است که هیات عمومی دیوان عالی کشور در رای وحدت‌ رویه شماره 790 مورخ 1399/04/10 در خصوص پرداخت دیه از بیت‌المال در موارد عدم دسترسی به مرتکب قتل یا جرح بیان داشته‌اند که در همه موارد قتل نفس یا مادون آن که به مرتکب دسترسی حاصل نشده است اعم از آنکه شناسایی شده یا نشده باشد، پرداخت دیه از بیت‌المال را مقرر کرده است که البته در موارد شناسایی مرتکب و عدم دسترسی به وی، پرداخت دیه از بیت‌المال در صورتی ممکن است که ترتب مذکور در مواد قانونی مربوط رعایت شود. بنا به مراتب، در مواردی که مرتکب صدمه عمدی مادون قتل شناسایی نشده باشد، پرداخت دیه بر عهده بیت‌المال است.

5) یکی دیگر از موارد پرداخت دیه از بیت‌المال مربوط به زمانی است که شخصی بر اثر ازدحام کشته می‌شود و یا آنکه توسط فردی به قتل می‌رسد اما قاتل مشخص نمی‌شود. (مستنبط از ماده 487 قانون مجازات اسلامی)

6) در فرضی که در زمان اجرای حکم، مرتکب در اثر اجرای مجازات کشته شود و یا آنکه صدمه‌ای بیشتر از میزان مجازات بر او وارد گردد، اگر کشته شدن مرتکب یا صدمه وارده به او به جهت تقصیر یا تعمد مجری حکم باشد، او حسب مورد به قصاص یا دیه محکوم می‌گردد در غیر این‌صورت این مورد در زمره موارد پرداخت دیه از بیت‌المال خواهد بود. (به صراحت ماده 485 قانون مجازات اسلامی)

7) چنان‌چه بنا به دلایلی اعم از جریحه‌دار شدن احساسات عمومی یا از بین رفتن نظم و امنیت عمومی، مصلحت در اجرای قصاص باشد اما خواهان قصاص (شاکی) توانایی مالی در پرداخت فاضل دیه یا سهم دیگر صاحبان قصاص را نداشته باشد، بنا به درخواست دادستان و تایید رییس قوه قضاییه، پرداخت دیه از بیت‌المال صورت می‌پذیرد. (وفق ماده 428 قانون مجازات اسلامی)

8) به دلالت ماده 473 قانون مجازات اسلامی یکی از موارد پرداخت دیه از بیت‌المال زمانی می‌باشد که فردی تعمداً و یا از روی تقصیر، وارد یک منطقه نظامی و یا هر مکان دیگری که ورود آن ممنوع است، شده فلذا طبق مقررات، هدف قرار می‌گیرد. در این خصوص هیچ مسئولیتی متوجه مرتکب نخواهد بود و دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.

9) در صورتی که فردی مرتکب یک جنایت عمدی شود و بنا به دلایلی اعم از فرار یا فوت وی، امکان دسترسی به او وجود نداشته باشد، در صورت درخواست صاحب حق قصاص، دیه جنایت در ابتدا باید از اموال مرتکب جرم پرداخت شود اما در فرضی که وی اموالی نداشته باشد، اولیای‌دم می‌بایست دیه را از عاقله مرتکب دریافت نمایند حال در صورت عدم دسترسی به عاقله یا عدم تمکن آنها، پرداخت دیه از بیت‌المال صورت می‌پذیرد. (به دلالت ماده 435 قانون مجازات اسلامی)

10) در شرایطی که یک مامور قانون، عملی را در راستای انجام وظایف خود و طبق قانون، انجام داده باشد اما همان اقدام، باعث فوت نمودن دیگری یا وارد شدن صدمه بدنی به او شده باشد، پرداخت دیه از بیت‌المال خواهد بود. (وفق ماده 473 قانون مجازات اسلامی)

11) یکی دیگر از مواردی که در زمره موارد پرداخت دیه از بیت‌المال می‌باشد، معطوف به زمانی است که یک مامور نظامی وفق مقررات، تیراندازی می‌نماید و از مجازات و پرداخت خسارت و دیه معاف خواهد شد حال اگر مجروح یا مقتول، بی‌گناه بوده باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود. بدیهی است در صورت عمد یا تقصیر مامور در شلیک گلوله تمامی مسئولیت‌ها متوجه خود او خواهد بود (مستند به تبصره 1 ماده 41 قانون مجازات جرائم‌ نیروهای مسلح مصوب 1382). لازم به توضیح است طبق رای وحدت رویه شماره 867 مورخ 1404/05/28 هیات عمومی دیوان عالی کشور، آنچه که بر اساس ماده 41 قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح مصوب 1382، جرم‌انگاری و برای آن مجازات تعیین شده است، تیراندازی عمدی در حین خدمت یا مأموریت برخلاف مقررات و ضوابط از سوی فرد نظامی است. علی‌هذا شلیک سهوی تیر توسط فرد نظامی، با توجه به تفسیر مضیّق قوانین جزایی و به نفع متهم، وصف مجرمانه نداشته و صرفاً مرتکب از باب مسئولیت مدنی، ضامن جبران خسارات وارده خواهد بود.

12) در صورت تحقق لوث مردد (لوث= در مواردی که ظن قوی مبنی بر صداقت مدعی بر علیه متهم وجود داشته باشد) و بنابر مطالبه صاحب حق قصاص، تمامی متهمان اقدام به ادای سوگند دال بر بی‌گناهی خود نموده در این حالت، در جنایت‌های مادون نفس، دیه به صورت مساوی از همه آنها اخذ خواهد شد و در جنایت‌های بر نفس، پرداخت دیه از بیت‌المال خواهد بود. (مستنبط از ماده 477 قانون مجازات اسلامی)

مطلب مرتبط: مهلت پرداخت دیه در انواع جنایت به چه صورت است؟

نکات مهم در پرداخت دیه از بیت‌المال

1) از آنجایی که مسئولیت بیت‌المال در پرداخت دیه یک امر استثنایی است، فلذا نیازمند تصریح مقنن می‌باشد بنابراین به غیر از مواردی که در قانون، صراحتاً بیان شده است در باقی موارد، بیت‌المال هیچ مسئولیتی در پرداخت دیه ندارد. لازم به توضیح است که مسئولیت بیت‌المال در پرداخت دیه، صرفاً منحصر به قتل نیست و شامل الباقی جنایت‌های بدنی نیز می‌شود.

2) در مواردی که طبق قانون می‌بایست پرداخت دیه از بیت‌المال صورت گیرد، دادگاه وظیفه دارد که از دستگاه پرداخت‌کننده دیه به جهت دفاع از حقوق بیت‌المال دعوت نماید که در جلسه دادرسی حضور داشته باشد. ناگفته نماند که آن دستگاه وفق تبصره ماده 342 قانون آیین دادرسی کیفری، می‌تواند از رای صادره نیز تجدیدنظر خواهی نماید.